„A do anioła zboru w Tiatyrze napisz: To mówi Syn Boży, który ma oczy jak płomień ognia, a nogi jego podobne są do mosiądzu. Znam uczynki twoje i miłość, i wiarę, i służbę, i wytrwałość twoją, i wiem, że ostatnich uczynków twoich jest więcej niż pierwszych.

Lecz mam ci za złe, że pozwalasz niewieście Izebel, która się podaje za prorokinię, i naucza, i zwodzi moje sługi, uprawiać wszeteczeństwo i spożywać rzeczy ofiarowane bałwanom. I dałem jej czas, aby się upamiętała, ale nie chce się upamiętać we wszeteczeństwie swoim.

Toteż rzucę ją na łoże, a tych, którzy z nią cudzołożą, wtrącę w ucisk wielki, jeśli się nie upamiętają w uczynkach swoich. A dzieci jej zabiję; i poznają wszystkie zbory, że Ja jestem Ten, który bada nerki i serca, i oddam każdemu z was według uczynków waszych.

Wam zaś, pozostałym, którzyście w Tiatyrze, wszystkim, którzy nie macie tej nauki, którzyście nie poznali, jak mówią, szatańskich głębin, powiadam: Nie nakładam na was innego ciężaru; trzymajcie się tylko mocno tego, co posiadacie, aż przyjdę.

Zwycięzcy i temu, kto pełni aż do końca uczynki moje, dam władzę nad poganami, i będzie rządził nimi laską żelazną, i będą jak skruszone naczynia gliniane; taką władzę i Ja otrzymałem od Ojca mojego; dam mu też gwiazdę poranną. „ Ap2,18-28

Tiatyra leży na skrzyżowaniu rozległych i urodzajnych dolin, którymi biegły od zamierzchłych czasów szlaki komunikacyjne i handlowe. Kiedyś łączyły one Smyrnę, Pergamon, Sardes.

Drogi te są używane do dzisiaj ale ich znaczenie z międzynarodowego spadło do poziomu lokalnego.

Kiedy powstała tu pierwsza osada nie wiemy. W ogóle zadziwiająco mało źródeł pisanych pozostało po Tiatyrze, która jakby nie było przez kilka stuleci była bardzo ważnym ośrodkiem produkującym purpurę i nie tylko, oraz miastem handlowym.

Za czasów lidyjskich nosiła nazwę Pelopea.

Po podboju tych terenów przez Aleksandra Wielkiego miasto stało się macedońską kolonią. Wraz z podziałem imperium po śmierci Macedończyka i wojnach między jego spadkobiercami w końcu dostało się jednemu z generałów Aleksandra, Seleukosowi I NiKatorowi założycielowi dynastii Seleucydów.

Seleukos I Nikator
Rzymska kopia greckiego popiersia, którą możecie zobaczyc w muzeum w Neapolu
na licencji Creative Commons autor Massimo Finizio

Za panowania syna NiKatora, Antiocha I miasto się znacznie rozrosło. Sprowadził, czy raczej przesiedlił on do miasta Żydów z Babilonu. Większa populacja, rozkwit handlu ale i konieczne ufortyfikowanie miasta, które leżało w strefie przygranicznej między posiadłościami Seleucydów i Lizymacha wyszło Tiatyrze na dobre. No właśnie, zamiast lidyjskiej Pelopei było nazywane już Tiatyrą.

W II w p.n.e. Pergamon stał się numerem jeden w tej części Anatolii. Eumenes II pokonał Antiocha III i zagarnął Tiatyre przyłączając ją do swojego królestwa w 188 r p.n.e.

Po śmierci ostatniego Attalidy z linii „legalnej” jakim był Attalos III, miasto podzieliło los całego królestwa Pergamonu i dostało się w spadku Rzymowi. Nie podobało się to jednak nie mającemu praw do dziedziczenie, bo urodzonemu poza małżeństwem, synowi Attalosa II zwanemu Aristonikos. Wszczął w 130 r p.n.e. rebelię.

Był to bunt, czy raczej ruch społeczny, który nie chciał pogodzić się z zakusami Rzymu na przejęcie bogatego królestwa ale i z prawami panującymi w tymże królestwie. Do Aristonikosa przyłączyli się niewolnicy. Zostali dość szybko pokonani, a ich przywódca stracił życie.

Połowa II w p.n.e. to czas buntu i wszelkiego rodzaju oddolnych ruchów społecznych walczących o zmiany praw i poprawe losu najbiedniejszych oraz niewolników. Objął on tereny rosnącego Imperiuim Rzymu ale i inne jeszcze niezależne królestwa. Niebezpieczne ale ciekawe czasy.

Dla Tiatyry niezbyt dobre bo miasto zostało splądrowana przez zwolenników Aristonikosa.

Panowanie Rzymu było dobrym okresem dla miasta. Nawet dwa katastrofalne trzęsienia ziemi z 24 r p.n.e. za Augusta i kolejne z 17 r n.e. za panowaniaTyberiusza paradoksalnie przyczyniły się do jego rozkwitu. Miasto uległo poważnym zniszczeniom ale cesarze hojną ręką łożyli na jego odbudowę.

Z połowy I w n.e. pochodzi bardzo wiele monet wybijanych w mieście, które zachowały się do naszych czasów. Świadczyć to może, bez wątpienia o tym, że miastu powodziło się dobrze ale wiemy też kogo czcili najbardziej. Wszechobecny na monetach jest Apollo.

Czczono także cesarzy ale miasto w przeciwieństwie do takiego np. Pergamonu, nie było raczej zbyt pochłonięte kultem kogokolwiek.

Bardziej angażowało się w handel tkaninami produkowanymi na miejscu. Nowy Testament wspomina o pewnej kobiecie z Tiatyry 

„Odpłynąwszy z Troady, zdążaliśmy wprost do Samotraki, a nazajutrz do Neapolu, stamtąd zaś do Filippi, które jest przodującym miastem okręgu macedońskiego i kolonią rzymską. I zatrzymaliśmy się w tym mieście dni kilka. A w dzień sabatu wyszliśmy za bramę nad rzekę, gdzie, jak sądziliśmy, odbywały się modlitwy, i usiadłszy, rozmawialiśmy z niewiastami, które się zeszły. Przysłuchiwała się też pewna bogobojna niewiasta, imieniem Lidia, z miasta Tiatyry, sprzedawczyni purpury, której Pan otworzył serce, tak iż się skłaniała do tego, co Paweł mówił. A gdy została ochrzczona, także i dom jej, prosiła, mówiąc: Skoroście mnie uznali za wierną Panu, wstąpcie do domu mego i zamieszkajcie. I wymogła to na nas. „ Dz. 16,11-15

Ciekawe czy była pierwszą osobą z tego miasta, która stała się wyznawcą i naśladowcą Jezusa?

Wiemy, że od IV w (a może już wcześniej) miasto było siedzibą biskupów. Bywali obecni na soborach. Gdy Turcy po 1922 roku wypędzili, tak wiem, stało się to na mocy traktatów międzynarodowych, Greków i chrześcijan innych nacji z Jonii, Frygii i reszty Anatolii arcybiskup Tiatyry przeniósł się do…Londynu i rezyduje tam do dnia dzisiejszego. Obecnie jest nim  Gregorios Theocharous.

Arcybiskup Gregorios
Wikimedia Commons autor Υπουργείο Εξωτερικών

Miasto w 1382 roku dostało się w tureckie ręce. Ci jak mieli w zwyczaju. Zresztą prawdę mówiąc to wielu zwycięzców tak robiło z podbitymi miastami, zmiana nazwy to taki widoczny dla wszystkich znak – teraz to jest nasze! Tiatyra stała się Akhisar co można przetłumaczyć jako „biała twierdza”

Większych prac wykopaliskowych nie przeprowadzono w mieście poza jednym epizodem. Muzeum w Manisie, to tam trafia większość zabytków z całej okolicy, w latach 1968-71 i 1974-75 odsłoniło to co kryje ziemia na niewielkim obszarze w centrum miasta. Odkopano pozostałości po budynkach pochodzących z czasów od II w n.e. do VI w n.e. Odnaleziono między innymi pozostałości średniej wielkości bazyliki. Szkoda, że do dnia dzisiejszego nie kontynuowano prac wykopaliskowych w tym miejscu, ani w żadnej innej części miasta.

Z Tiatyrą wiążę się ciekawa historia pierwszego większego ruchu prorockiego wewnątrz kościoła jakim był montanizm. O nim i jednym z jego propagatorów Tertulianie w następnym artykule.

Na koniec mała ciekawostka : latająca Tiatyra, którą możecie spotkać w Polsce i nie tylko.

Plamówka malinówka (Thyatira batis), mała urocza ćma.